Hvaða gildi hefur stjórnlagaþing?

Breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins standa fyrir dyrum. Alþingi hefur sagt svo fyrir að þær breytingar skuli fara fram samkvæmt nýju ferli, þ.e. í gegn um sérstakt stjórnlagaþing sem leggi tillögur fyrir Alþingi að undangenginni umfjöllun þjóðfundar um stjórnarskrármálefni.

Þetta er mjög atygliverð tilraun. Íslenska stjórnarskráin er ekki gamalt plagg, í það minnsta ekki þegar borið er saman við stjórnarskrár margra nágrannalanda okkar. Sú bandaríska er frá 1789, sú norska fra 1814 og stjórnlög breta, þó ekki séu þau beinlínis sérstök stjórnarskrá, státa af langri sögu og þróun allt aftur til Magna Carta frá árinu 1215.

Þrátt fyrir litla elli í víðara samhengi má færa rök fyir því að íslenska stjórnarskráin sé að innihaldi komin að ákveðnu leyti til ára sinna. Hún er byggð að grunni til á stjórnarskrá Konungsríkisins Íslands frá 1920, sem var lagfæring á gjafastjórnarskrá konungs frá 1874 til samræmis við nýfengið fullveldi. Stjórnarskráin frá 1874 samræmdist aftur þeirri dönsku frá 1849. Þannig að í raun má segja að Stjórnarskrá Lýðveldisins Íslands eigi sér nú um 160 ára sögu.

Á þessum 160 árum hefur hún tekið töluverðum breytingum. Því er stundum haldið fram að svo sé ekki, en það þarf ekki annað en að bera saman þessi tvö skjöl, frá 1874 annars vegar og frá deginum í dag hins vegar, til að sjá að stjórnarskráin hefur í raun fylgt þróun íslensks samfélags og sambands þess við umheiminn í gegn um þessi 160 ár.Grunnatriði stjórnarskrárinnar frá 1944 eru hins vegar minna breytt, þ.e. fyrst og fremst sá kafli sem lýtur að grunnskipan ríkisins, fyrirkomulagi valddreifingar, grunnreglum réttarríkisins og þess háttar, og það má færa fyrir því sterk rök að slík grundvallaratriði þurfi að vera nokkuð stöðug til að stjórnarskrá njóti virðingar og réttmætrar stöðu sem grunnlög ríkisins.

Í stjórnarskránni birtist samfélagssáttmálinn.

Stjórnarskrá er eins konar samfélagssáttmáli, þ.e. grunnreglur sem við ákveðum að skuli gilda fyrir alla í samfélaginu og að skuli móta allar aðrar reglur þess. Hugmyndin um samfélagssáttmálann er auðvitað ekki ný af nálinni, hún er ein af þeim hugmyndum sem frönsku byltingarmennirnir höfðu að leiðarljósi þegar þeir kröfðust frelsis, jafnréttis og bræðralags í lok 18. aldar. Hugmyndin um samfélagssáttmálann er nátengd hugmyndum um hlutverk og takmörk ríkisvaldsins, þrískiptingu þess og réttindi og skyldur þegnanna, sem komu fram á þessum tíma og hafa mótað lýðræði, mannréttindi og skipan ríkisvalds á Vesturlöndum alla tíð síðan.

Sú heildarendurskoðun á stjórnarskrá Íslands sem liggur fyrir nú er því í raun heildarendurskoðun á þeim samfélagssáttmála sem við kjósum að leggja til grundvallar lífi okkar, og sem við viljum að móti líf og samfélag komandi kynslóða Íslendinga. Hún er í þeim skilningi hápólitískt mál. Alls ekki flokkspólitískt, heldur pólitískt á þann hátt að hún snertir grundvallar lífsskoðanir okkar, hugmyndir okkar um það hvers konar samfélag við viljum búa til og búa við. Að smíða nýja stjórnarskrá getur því aldrei orðið kalt og stranglega lögfræðilegt ferli. Það á ekki að vera það og má ekki vera það.

Eitt besta sögulega dæmið um það hvernig stjórnlagaþing getur á þennan hátt lagt grunn að samfélagi til framtíðar er stjórnarskrá Bandaríkjanna frá 1789. Grunngildi hennar eru enn í dag ein sterkasta stoð bandarísks samfélags. Hún kom fram á tíma þegar lýðræðislegt stjórnskipulag var ennþá ný hugmynd í heiminum, en það var hugmynd sem stjórnlagaþing þess tíma vildi að myndaði grunninn að hinu nýja samfélagi. Lífsskoðun og framtíðarsýn þeirra sem þar sátu réði ferðinni.

Nýja Ísland, hvenær kemur þú?

Stjórnlagaþing er því ekki fræðilegt fyrirbæri þar sem lögfræðin er kóngur. Þvert á móti er stjórnlagaþing lifandi vettvangur þjóðar til að vefa lífsskoðanir sínar, fortíðarreynslu og framtíðarsýn saman í nýjan samfélagssáttmála. Sáttmála sem getur leitt íslensku þjóðina inn í framtíðina á farsælan hátt. Með stjórnlagaþingi er okkur, íslensku þjóðinni, falið í hendur tækifæri til að leggja leikreglurnar fyrir nýtt samfélag. Nýtt Ísland. Nýtum það vel.Jóhannes Þ. Skúlason